Jerzy Topolski – Polska w czasach nowożytnych. Od środkowoeuropejskiej potęgi do utraty niepodległości (1501-1795)

Każdy okres historyczny ma sobie właściwe cechy i każdy we właściwy sobie sposób wpisuje się w tok dziejów. Okres od XVI do XVIII wieku, którego opis i próbę interpretacji zamieszczam w niniejszym tomie, „dotyka” z jednej strony Średniowiecza, rozpoczyna się bowiem w czasie, gdy Kolumb odkrywał Amerykę, z drugiej strony zbliża się do czasów, gdy Europa i świat weszły już zdecydowanie na drogę wiodącą do nowoczesności. W owych trzech wiekach dokonało się zatem wiele. W Polsce w XVI wieku nastąpiła zmiana zasadnicza. Wykształcił się mianowicie nowy model życia gospodarczego i społecznego (system folwarczno-pańszczyźniany) oraz politycznego (demokracja szlachecka) i kulturalnego (Odrodzenie), różny od średniowiecznego. Bez znajomości tego przełomu i losów nowego systemu trudno jest zrozumieć to, co zdarzyło się później, w XIX i XX wieku. Wieki te były zarówno kontynuacją dziejów wcześniejszych, jak i dążeniem do zrywania z wykształconymi wcześniej strukturami. Początkowo (XVI wiek) nowy model życia gospodarczego, społecznego i politycznego funkcjonował sprawnie, co pozwalało utrwalać międzynarodowy prestiż Polski także w dziedzinie kultury. Stopniowo jednak model ów zaczął wkraczać w stadium kryzysu. W sferze gospodarki kryzys ten wywołany byl hamowaniem inicjatywy produkcyjnej i wydajności pracy chłopów, związanym z instytucją poddaństwa oraz osłabieniem miast, spowodowanym kurczeniem się – z powodu owego gospodarczego osłabienia chłopów – rynku wewnętrznego. Procesy te były odwrotnością tego, co wówczas dokonywało się w Europie Zachodniej: u nas refeudalizacja, tam narastanie kapitalizmu. W sferze państwa był to kryzys demokracji szlacheckiej wywołany rozwojem magnaterii (będącym w dużym stopniu efektem rozszerzenia państwa na wschód) oraz wzmocniony przez instytucję wolnej…

Fragment wstępu Autora