Jonathan Harris – Bizancjum i wyprawy krzyżowe

Gdy zachodnioeuropejscy krzyżowcy dotarli na wschód, zastali tam nie tylko nieprzyjaznych muzułmanów, lecz i chrześcijan, swoich braci w wierze. Tyle tylko, że owe dwa chrześcijaństwa – wschodnie i zachodnie – znacznie się różniły. Nie tylko pod względem kanonów wiary, ale też obrządku, rytuału oraz zwyczajów i praktyk wiernych. Kościoły Konstantynopola, pierwszego wielkiego miasta, jakie w roku 1089 osiągnęli krzyżowcy, znacznie się różniły od świątyń Paryża, czy Ratyzbony; na dobitkę, cesarz i jego poddani uznawali, że to Konstantynopol, nie zaś Rzym, jest centrum chrześcijańskiego świata. Zderzenie dwóch religii, lecz także dwóch odrębnych kultur i mentalności, było nieuchronne i musiało nastąpić.
Autor przedstawia blisko trzysta lat dziejów Bizancjum: burzliwy okres pomiędzy wiekiem XI a XIII. Te trzy stulecia krucjat i konfrontacji Wschodu z Zachodem tak dalece wyczerpały imperialną potęgę, że osłabione cesarstwo zaczęło chylić się ku upadkowi. Nie podniosło się zeń właściwie już nigdy. Zaś w kwietniu roku 1204 uczestnicy czwartej krucjaty dowodzeni przez dożę weneckiego Enrico Dandolo zdobyli i splądrowali Konstantynopol. Krucjaty przyniosły zagładę wielkiej i wspaniałej cywilizacji, po której spuścizny materialnej pozostało mniej niż po starożytnym Egipcie!