Ryszard Kościelak – Poczucie umiejscowienia kontroli i przekonania o własnej skuteczności w zdrowiu i chorobie

Autor książki poszukuje odpowiedzi na pytania o uwarunkowania dobrego zdrowia: zachowania dotyczące zdrowia, czynniki ryzyka zachorowań, profilaktyka i promocja zdrowia, skuteczne leczenie i rehabilitacja, poprawa jakości życia. Poszukiwanie odpowiedzi na pytania stawiane w tych obszarach wpływa na kształtowanie czynników poznawczych, a także na podejmowanie zachowań dotyczących zdrowia, które z kolei oddziałują na stan zdrowia i przebieg choroby. W psychologii zdrowia i psychologii klinicznej od wielu lat podkreśla się znaczenie reprezentacji poznawczej dla zdrowia i choroby. Istotne wydają się podmiotowe przekonania o możliwości wpływu na stan zdrowia: poczucie umiejscowienia kontroli zdrowia, określające źródła wpływu na stan zdrowia (działanie własne, oraz innych osób znaczących, lub przypadek) oraz przekonania o własnej skuteczności działań związanych ze zdrowiem. To one właśnie, jak wskazują dane z literatury mogą decydować o przezwyciężeniu choroby. Własna skuteczność uznawana jest bezspornie jako predykator zachowań zdrowotnych. W książce poczucie umiejscowienia kontroli zdrowia oraz przekonania o własnej skuteczności traktowane są jako wymiary indywidualnych zasobów zdrowia.

Mimo, że uwarunkowania poznawcze stanowią pewien fragment systemu czynników wpływających na zachowania dotyczące zdrowia, można przytoczyć zaobserwowane i opisane w literaturze dowody zbawiennego wpływu przekonań o własnej skuteczności w sytuacjach krytycznego zagrożenia zdrowia, jakim jest na przykład rak. Warto więc poszerzyć wiedzę i podjąć analizę roli, jaką odgrywają w przypisywanym im zakresie.

Książka składa się z ośmiu rozdziałów; cztery pierwsze mają charakter teoretyczny, poglądowy. Rozdział pierwszy poświęcony jest problemom zdrowia i choroby, które stanowią punkt wyjścia i punkt odniesienia dla omawianych zagadnień w dalszej części książki. Znajdujemy w nim wyjaśnienia i charakterystykę podstawowych pojęć dotyczących zdrowia i choroby, ze zwróceniem szczególnej uwagi na przyjęty w książce nurt poznawczy. Z szerokiego obszaru zagadnień dotyczących omawianej w pracy problematyki autor wybrał te, które wydawały się najistotniejsze, a zatem sporo miejsca zajmują zachowania oraz zasoby dotyczące zdrowia. Podmiotowe, indywidualne, poznawcze zasoby zdrowia, którymi są analizowane w książce poczucie umiejscowienia kontroli i przekonania o własnej skuteczności omówiono w rozdziałach: drugim i trzecim. Nieco więcej miejsca poświęcono poczuciu umiejscowienia kontroli, wokół którego koncentrowały się wieloletnie zainteresowania badawcze autora.

Poczucie umiejscowienia kontroli i przekonanie o własnej skuteczności są w dużym stopniu powiązane z uczeniem się zaradności lub bezradności w toku socjalizacji; dotyczy to również zachowań zdrowotnych. Z tego też względu w rozdziale czwartym omówiono zespół wyuczonej bezradności, głównie w aspekcie mechanizmów jej uwarunkowań.

Kolejne rozdziały zawierają analizę popartą wynikami badań własnych poczucia kontroli i skuteczności własnej w przebiegu takich wybranych chorób przewlekłych, jak: choroba nowotworowa (rozdział V), przewlekła obturacyjna choroba płuc (rozdział VI), ból przewlekły (rozdział VII), choroba alkoholowa (rozdział VIII).